SKAŁA

SKAŁA - galeria archiwalnych fotografii na dole strony

Ośrodek miejski położony na styku Wyżyny Olku­skiej i Wyżyny Miechowskiej, lokowany w 1267 r. Do początków XIX w. własność klasztorna. Po 1795 r. zagarnięty przez Austrię, następnie w Księstwie War­szawskim i Królestwie Polskim. W 1868 r. było tu 1284 mieszkańców, w tym 1242 chrześcijan i 42 starozakonnych. Centrum miasta stanowił rynek, poza nim domi­nowała luźna zabudowa, ogółem 147 domów. Domy były drewniane o trzech, czterech niedużych izbach. Obok każdego domu stajnie, chlewy i stodoły.

W 1869 r. Skała straciła prawa miejskie. W 1883 r. li­czyła 1836 mieszkańców, w 1897 r. - 2460, w tym 417 Żydów. Przyrost ludności był duży. „Gazeta Świątecz­na” z 1886 r. pisała, że jest to osada pełna brudu i nie­czystości.

Na początku XX w. odnotowano w Skale 4146 osób, w tym 572 Żydów, co stanowiło 13,8% ludności. Ilość zagród przekroczyła 270. Polacy zajmowali się głównie rolnictwem, Żydzi handlem i rzemiosłem. Skała była znana w kraju z handlu kaszą. Krupy jęczmienne mielono ręcznie - zwano je popularnie kaszą „krakowską”. Nabyw­cami byli głównie hurtownicy żydowscy, którzy wywo­zili ją do Zagłębia, Warszawy i Krakowa. Targi, głównie na bydło i nierogaciznę, odbywały się co środę.

W okresie międzywojennym Skała była osadą w po­wiecie olkuskim liczącą w 1929 r. - 3593 mieszkańców. Do ważniejszych firm żydowskich należy zaliczyć: pra­cownię bieliźniarską B. Blatta, zakłady kamasznicze: S. Majtelisa, H. Rubinsztajna, J. Szachtera, kapeluszniczy Kuperbega, krawieckie: E. Ajdelista, S. Blocha, P. Kamrata. Handlowali bławatami: M. Belfer, A. Elenbaum, W. Ickowicz, J. Lubling, T. Szmulewicz, byd­łem: C. Szorer, J. Wilk, galanterią: U. Cwajgenbaum, I. Kołatacz, naczyniami kuchennymi: S. Fichendler, A. Lustygier, pieczywem: B. Bomba, D. Kamrat, Sz. Monet, A. Zyndler, pierzem M. Blumenfeld, mięsem: A. Kamrat, I. Śzulman. F. Wilk, skórami: S. Kamrat, J. Majteles, H. Rubinsztajn, J. Szachter, artykułami spożywczymi: F. Feldman, D. Feldman, A. Frajfeld, J. Gitler, Ch. Kamrat, J. Stemfeld, J. Wajnman, M. Wajs, L. Majteles, zbożem: M. Kamrat, J. Majteles, S. Zelinger, P. Zyngier, żelazem: B. Blatt, A. Lustiger. Cukier­nie prowadzili: A. Białobroda, L. Zelingger, piwiarnię J. Grosfeld, restaurację J. Dorman.

Pierwsze dane dotyczące gminy żydowskiej w okre­sie międzywojennym pochodzą z roku 1924 r. i doty­czą wyborów do Zarządu. Znaleźli się w nim: Ksyl Potasz - restaurator oraz kupcy: Juda Kołatacz, Josek Sztrenfeld, Wolf Ickowicz, Mendel Sercerz, Dawid Boim, Icek Majteles, Litman Majteles. Na czele Zarzą­du stał Juda Kołatacz.

W 1926 r. Ministerstwo Wyznań nakazało wypłacać rabinowi Ickowi Natanowi Sztarkowi pobory w wyso­kości 3600 zł. Jednocześnie dowiadujemy się, że w gminie żyły 663 osoby. Opodatkowano 148 rodziny, zwolniono z płacenia składek 45. Budżet na rok 1926 przewidywał przychód w wysokości 10.159,91 zł, w tym 6669 zł z rzezi i 940 zł ze składek. Bilans roku wykazał, że udało się pozyskać 8350,93 zł. Podstawowe wydatki to pobory rabina I. N. Sztarka 3600 zł, rzezaka Berka Estera 2700 zł. Gospodarkę Zarządu określono, że jest „bez zarzutu”. Taka opinia była rzadkością.

Natomiast protokół pokontrolny starostwa z 1927 r. zarzuca Zarządowi, iż: remont łaźni się przeciąga, brak jest wykazu ubogich, brak deklaracji przychodów, zaniżone opłaty za ubój, słaba egzekucja skła­dek. Do składki wytypowano zaledwie 89 rodzin. Wynosiła ona od 3 zł do 30 zł. Po stronie wydatków przewidywano 800 zł na załatwienie spraw hipotecz­nych, 300 zł na pomoc biednym, 250 zł na remont mykwy, 125 zł na opłacenie podatków, 1700 remont bóżnicy, ponadto 650 zł na światło i opał dla potrzeb bóżnicy, rajskie jabłko 60 zł. Rabin miał zarabiać 3000 zł rocznie, rzezak Berek Ester 2700 zł, Majer Krakowski 2400 zł, stróż bóżnicy i grabarz Izrael Szak 50 zł. Taksa uboju przedstawiała się następująco: za ubicie wołu lub krowy 6 zł, cielęcia 2 zł, indyka, gęsi 1 zł, kury, kaczki 75 gr.

W 1928 r. Zarząd składał się z czterech członków i tyluż zastępców. Byli to: Szmul Kamrat, Szmul Mo­neta, Wolf Ickowicz, Mendel Garncarz, Manechem Balfer, Dawid Feldman, Josek Szternfeld oraz Litman Majteles. Na czele Zarządu stał Sz. Kamrat.

Z protokołu lustracyjnego dowiadujemy się, że łaź­nia została wydzierżawiona, bóżnica przy ul. Długiej uporządkowana, to samo dotyczy cmentarza. Dokumenty w gminie były prowadzone właściwie. Zmalał dochód z uboju, ale był to wynik zubożenia społe­czeństwa.

W 1929 r. zakładano w budżecie po stronie wpływów 10.115 zł, z tego 7500 zł z rzezi, 535 zł czytania Rodału, z mykwy 250 zł, pokładnego 50 zł, składki 1000 zł.

Jak wynika z zachowanych akt, w 1930 r. w Skale mieszkało 668 osób, do płacenia składki wytypowano 92 rodziny, zwolniono 9. Składka wahała się od 4 zł do 140 zł.

W 1931 roku do składek wytypowano 95 rodzin, za­mierzając pozyskać 900 zł. Po stronie dochodów pla­nowano 8552,32 zł, w tym ze składek 900 zł, z rzezi 6200 zł, czytania Rodału 400 zł, mykwy 202 zł, po­kładnego 25 zł, zaległych składek za 1930 r. - 537,57 zł. Do ważniejszych wydatków można zaliczyć pobory rabina 3500 zł, kancelisty 700 zł, inkasenta 150 zł, stró­ża i grabarza 100 zł. Na remont bóżnicy przeznaczono 1480 zł, mykwy 800 zł, opiekę nad biednymi 300 zł, podatki państwowe 125 zł. Dochodziły pobory rzeza­ków.

W 1932 r. składką obciążono 98 osób na sumę 2270 zł, a więc opłatę podniesiono o ponad 100%. Gmina po­siadała bóżnicę, mykwę, cheder oraz nie ogrodzony cmentarz przy drodze do Smardzowa. Na pobory rze­zaka B. Estera przewidywano 3000 zł rocznie, M. Kra­kowskiego 2400 zł. Boruch Ester jako kantor dostawał dodatkowo 500 zł. Sekretarz gminy Jakób Florczak otrzymywał 600 zł. Stróż bóżnicy I. Szak miał dosta­wać 50 zł. Na remont bóżnicy Zarząd przewidywał 2650 zł, mykwy 50 zł.

Według danych starostwa z roku 1933 w Skale było 710 Żydów, ze składek zamierzano uzyskać 2279 zł, z uboju 7500 zł, innych źródeł 946,74 zł. Dawało to ra­zem 10.316,74 zł.

W 1937 r. zamieszkiwało Skałę 731 Żydów, do płace­nia składek wytypowano 116 rodzin, majątek rucho­my oszacowano na 2700 zł, nieruchomy na 16.000 zł, zadłużenie 300 zł. W Zarządzie ortodoksi mieli 82,5% wpływów, resztę syjoniści.

W okresie międzywojennym zarejestrowano dwa stowarzyszenia. W 1931 r. Bibliotekę im. I. L. Pereca i Gemiłus Chesed.

---------------------------------------

Współcześnie:

1. Cmentarz żydowski - teren ogrodzony, znajduje się tam pomnik poświęcony ofiarom Holocaustu. Nie zachowały się żadne macewy.