PRZEDBÓRZ

PRZEDBÓRZ - galeria archiwalnych fotografii na dole strony

Miasto leży nad rzeką Pilicą na szlaku handlowym Radomsko - Żarnów - Opoczno. Było znane jako ośrodek tkactwa i handlu. Jednym z najstarszych zabytków miasta jest fragment murów zamku, wzniesionego przez Kazimierza Wielkiego.

Żydzi osiedlili się tu prawdopodobnie na przeło­mie XV i XVI w. Z przywileju króla Władysława IV z 1634 r. wynika, że była tu już bóżnica i cmentarz. Kolejne przywileje otrzymali Żydzi od Augusta III w 1745 r. Potwierdził je w listopadzie 1765 r. Stanisław August Poniatowski. W grudniu 1765 r. król udzielił Żydom przedborskim sześciomiesięcznego morato­rium na spłatę długów. W 1780 r. na prośbę Polaków i Żydów król Stanisław August Poniatowski wysłał do Przedborza komisję, gdyż w wyniku pożaru: „Nie mogą oni wywiązać się z zaciągniętych długów”. Komisja miała pogodzić wierzycieli i dłużników.

Jak podaje Adam Penkalla na cmentarzu żydowskim, przy ul. Ogrodowej, znajdują się macewy z 1794 r.

W 1827 r. mieszkało tu 2170 osób, w 1863 r. - 4738. W mieście były 292 domy, a na jeden dom przypadało ponad 15 osób. Biorąc pod uwagę, że były one w więk­szości parterowe, zagęszczenie było duże. Przeważało budownictwo z cegły i kamienia. Przestrogą dla miesz­kańców był pożar z 1834 r., który strawił większość bu­dynków z drewna.

W 1843 r. dochody miasta wynosiły 3508 rb, w 1850 r. - 5484 rb. Czerpano je głównie z wyrobu sukna, pro­dukcji cegieł, wydobywania kamienia ciosowego oraz rzeźni. Restrykcje carskie z lat 1869-1870 zmieniające wiele miast w osady Przedborza nie objęły, co umożli­wiało spokojny rozwój.

W latach 40. XIX w. rabinem mianowany został Emanuel Welfried. Po jego śmierci w 1865 r. wybrano na rabina Abrama Moszka Welfrieda. Nauki pobierał u rabina Jehoszuy Mendeshona w Wieniawie oraz w Radomiu.

W 1910 r. Przedbórz liczył 8043 mieszkańców, w 1921 r. - 5885, w 1931 r. - 6787. Podczas spisu w 1921 r. było tu 2128 Polaków i 3749 Żydów, to jest 63,7% ogó­łu mieszkańców.

W okresie międzywojennym Przedbórz był ruchli­wym ośrodkiem handlowo-usługowym. Do ważniej­szych firm rzemieślniczych należących do Żydów w 1930 r. możemy zaliczyć: zakład białoskórniczy M. Hermana, bieliźniarski J. Libermana, blacharskie: L. Rozenberga, Sz. Szpiro, czapnicze: L. i Sz. Libeskindów, Z. Lubelskiego, fotograficzny I. Lewina, kamasznicze: S. Okreta, M. Rozenberga, H. Gingera, J. Herzberga, W. Zamerfelda, krawieckie: Sz. Rozencweiga, P. Sasa, Sz. Szmidta, Ch. IJ. Szwarców, L. Lichtensztajna, olejarnie: Dońskiego, S. Dykmana, B. Gliksmana, B. Wagmana.

Handlowali: bielizną J. Liberman, tekstyliami: J. Apelowicz, H. Blas, S. Fiszel, D. Frydman, Sz. Gliksman, Sz. Paluch, drożdżami L. Lichtensztajn, drew­nem: L. i Sz. Lichtensztajn, Kuperminc, obuwiem: C. Libeskind, D. Tarnowski, różnymi towarami Sz. Dański, skórami J. Zylberszatz, tytoniem H. Finkielsztajn, wapnem H. Cukierman, wódką i likierami J. Tyberg, żelazem: M. Handelsman, J. Lipka, Sz. Pański, J. Zyngier. Targi odbywały się raz w tygodniu we wtorek.

W 1936 r. były tu ogółem 403 warsztaty rzemieślni­cze, w tym 121 skórzanych, 86 włókienniczych, 66 drzewnych i 21 metalowych. Przemysł był skromny: młyn M. Barankiewicza i J. Gaja, tartak Sz. Szkopa, fa­bryka noży B. i H. Wajnmanów, garbarnia E. Rozen­berga, kaszarnia Sz. Rozenbluma, młyny motorowe J. Bielleckiego i B. Goldmana, kamieniołomy będące własnością gminy. Prawo obrotu czekami PKO mieli, m.in.: Moszek Bełżycki, Dawid Gotesman, L. Lewenberg i J. Rożen. Kredytów mógł udzielać Bank Spółdzielczy w Przedboru.

Na przełomie lat 1937-1938 mieszkało tu 7000 osób, z czego 4500 to Żydzi. Zamieszkiwali głównie teren sta­rego miasta, to jest rynek i kilka przyległych ulic.

Na początku II Rzeczpospolitej gminę w Przedbo­rzu uznano za wielką. Władze gminy liczyły 12 osób. Zarządzali nią: Zygmunt Tyberg, Szaja Grynblat, Aron Cukier, Zalcman Szpiro, Szmul Dawid Gotesman, Szy­ja Niepamiętny, Szlama Rubin, Abram Hersz Landau, Aron Kupferminc, Emanuel Woliński, Jankiel Mały, Jakub Szlama. Wszyscy określili się jako bezpartyjni.

Zachowany budżet gminy żydowskiej z 1927 r. wska­zuje, że liczono na ściągnięcie od ludności sumy 34.541 zł. Na sytuację gminy rzutował jednak fakt, iż zaległości z poprzednich lat sięgały 18.225 zł, to jest połowy bu­dżetu. Funkcję rabina pełnił ortodoksa Nusyn Dawid Grynbaum, kantorem był Moszek Halper.

Na stanowisko rabina N. D. Grynbaum został wy­brany jeszcze przed I wojną światową, ale oficjalnie za­twierdzony został dopiero w 1931 r. po zdaniu egzami­nu z języka polskiego.

Na przełomie lat 20. i 30. XX w. zakładano, że do­chód gminy zamykał się będzie, po stronie wpływów, sumą w granicach 50.000 – 60.000 zł. Ponad połowę dochodu zamierzano uzyskać z rzezi rytualnej. Prze­ciętna składka gminna wynosiła 10 zł. W 1927 r. zwol­niono z jej płacenia 113 osób.

Gmina była właścicielem dwóch synagog o warto­ści ogólnej 150.000 zł, dwóch budynków szkolnych wartości 50.000 zł, dwóch łaźni parowych oraz cmen­tarza o powierzchni 4 mórg.

W 1929 r. zamierzano pozyskać do budżetu 53.000 zł, w tym 50% z rzezi. W 1930 r. Zarząd gminy przyjął, że wpłynie do jego dyspozycji 52.374 zł, w tym z rzezi rytualnej 16.863 zł.

Sporo światła na sytuację gminy rzuca protokół lu­stracyjny z 27 listopada 1931 r. Zakładano, że pobory rabina N. D. Grynbauma będą wynosić 4800 zł rocz­nie, rzezacy: Binem Gincberg, Moszek Rasz i Froim Rubin otrzymają po 4400 zł, nadzorca religijny Szmul Beer 2700 zł, nadzorca F. Krakowski 1296 zł, kantor synagogi i szkoły Lejba Krybus 720 zł, sekretarz gmi­ny Moszek Dawny 2400 zł, nauczyciel szkoły Henoch Niepamiętny 480 zł, nauczyciel Josek Moszek Trześniewski 240 zł. Na Kasę Chorych zamierzano przekazać 500 zł, na podatki państwowe 10.000 zł. Na za­pomogi dla biednych przeznaczono 900 zł, pomoc le­karską 300 zł, remont budynków 2200 zł. Kontrolujący pisał: „Stwierdzono brak podstawowych miesięcz­nych list płacy, co utrudnia każdomiesięczne potrące­nia podatków: dochodowego, na rzecz Kasy Chorych i na rzecz Powszechnego Zakładu Ub. Prac. Umysł, w Warszawie. (...) Kwitariusz dochodów ogólnych zgodny jest z Księgą dochodów budżetowych”. I da­lej: „Synagoga jest zabytkiem historycznym, znajduje się w dobrym stanie. (...) Szkoła bóżnicza znajduje się w dobrym stanie, należałoby jedynie wewnątrz odświeżyć i sień wybetonować. Są dwie łaźnie, jedna w Przedborzu, druga na przedmieściu Widoma. Pierw­sza znajduje się w stanie złym i wymaga gruntownego remontu”. W gminie był też cheder i jeszibot. Cmen­tarz o powierzchni 1,5 ha pochodził z XVIII w. i był ogrodzony.

W 1933 r. starostwo zakładało, że gmina pozyska po stronie dochodów 53.889,94 zł, w tym ze składek 20.339,94 zł, z rzezi 33.000 zł, innych źródeł 550 zł. Dla rabina przeznaczano 4800 zł, innych funkcjona­riuszy gminy 34.335,55 zł, inne koszty 2420 zł, inwe­stycje 1500 zł, dobroczynność 1200 zł, inne wydatki 9533,49 zł. Wspomagano Talmud Torę, jeszibot i chęt­nych na wyjazd do Palestyny. Organizowano także kursy języka hebrajskiego.

W 1937 r. gmina liczyła 4500 osób, do płacenia skła­dek wytypowano 300 rodzin, majątek ruchomy szaco­wano na 5000 zł, nieruchomy na 90.000 zł, zaś długi na sumę 20.000 zł. W Zarządzie dominowali ortodok­si posiadający 50% wpływów.

W latach 1918-1939 w Przedborzu powstały cztery stowarzyszenia. Z gminą związane były Żydowskie Towarzystwo Talmud Tora, założone w lipcu 1919 r., Pomoc Posagowa Hachnuses Kało, zarejestrowana w 1932 r., Żydowskie Stowarzyszenie Oświatowe Kul­tura. Poza bezpośrednim zainteresowaniem Zarządu gminy działała Żydowska Organizacja Sportowo-Gimnastyczna Hagiber.

---------------------------------------

Współcześnie:

1. Synagoga - nie istnieje.
2. Cmentarz żydowski - ocalały pojedyncze nagrobki oraz podstawy wyłamanych macew.