RAKÓW
Położony na pograniczu Pogórza Szydłowskiego i Gór Świętokrzyskich. Założony został w 1567 r. przez Jana Sienieńskiego, za zgodą króla Zygmunta Augusta. Nazwa miasta pochodzi od herbu żony założyciela „Warnia”, czyli „Rak”. Centrum miasta stanowił tzw. duży rynek wzorowany na krakowskim. W 1569 r. do Rakowa przybyła duża grupa osiedleńców - arian. Oprócz zboru ariańskiego na przełomie XVI i XVII w. istniał zbór kalwiński. Zasobne lasy oraz bogactwa mineralne przyciągały osadników.
W 1606 r. silną grupę stanowili Żydzi, którzy mieli już bóżnicę. Rozkwit Rakowa nastąpił w pierwszych dziesięcioleciach XVII w. za sprawą arian. Miasto liczące 2000 osób znane było z sukiennictwa, piwowarstwa, papiernictwa, garncarstwa, kuśnierstwa. Znakomite piwo masowo wożono do Krakowa. W 1663 r. było tu 110 domów, 977 mieszkańców, w tym 104 Żydów.
Gmina żydowska została założona na początku XVII w. W latach 40. XVII w. 14 kupców rakowskich, w tym Żydów, prowadziło handel z Krakowem. Żydzi interesowali się sprzedażą sukna i papieru.
Do upadku miasta przyczyniło się jego zrabowanie przez Kozaków i Węgrów oraz wypędzenie arian w 1658 r. W 1787 r. było tu 764 mieszkańców, w tym 209 Żydów.
Wiek XIX przyniósł powiększenie się ludności miasta. W 1827 r. było tu 1232 mieszkańców, w tym 966 Żydów. Z 139 domów, tylko 4 były murowane. Polacy utrzymywali się z włókiennictwa, wyrobu koszy i sit, Żydzi z handlu i wyszynku. W 1869 r. miasto straciło swoje prawa. W 1880 r. w Rakowie mieszkało 1970 osób, w większości Żydów.
W okresie międzywojennym była to osada miejska w powiecie opatowskim. W 1929 r. Raków liczył 2043 mieszkańców, Polaków i Żydów. Ci ostatni odgrywali znaczącą rolę zarówno w rzemiośle, jak i handlu. W rzemiośle do znanych firm należy zaliczyć majstrów kamaszników: A. Altera, A. Edberga, Ch. Lipina i M. Wajntrauba, krawców: Sz. Glazmana, J. Kalmusa, D. Segała, B. Sztajna, piekarzy: Ch. Handelmana, Ch. Rozenmutera, J. Szajnera, A. Szajnhorna, D. Zalcberga, rzeźników: E. Ajzelkopa, I. Eldberga i A. Klajberga, szewców: J. Bergmana, A. Fingera i E. Lejzora, stolarzy: Motka, Arona i Majlocha Beserów.
W handlu bławatami dominowali: M. Alter, M. Rzeźnik, D. Szafran, M. Szafir, końmi handlowali: J. Frymerman, D. Gwiazda, A. Rotenberg, piwem: Sz. L. Zemel, A. Kac, skórą: I. Edberg, A. Klajnberg, żelazem: M. Orfus, Ch. Rozenblat. Znakomitą okazję do zbycia towaru dawały targi, które odbywały się we wtorki każdego tygodnia.
Jak wynika z zachowanych akt gminy w 1924 r. na rabina zatwierdzono Lejzora Szyję Epsztajna, który dojeżdżał z Chmielnika. Gmina dysponowała drewnianą synagogą, bet hamidraszem, chederem, mykwą oraz cmentarzem. Cmentarz o powierzchni 0,6 hektara, z murowanym ogrodzeniem, założony został w XVII w. przy drodze na Łagów. Wybory do Zarządu w 1924 r. unieważniono, bo były protesty ortodoksów, że naruszono regulamin.
W 1925 roku było tu 316 rodzin, w tym 175 płatników składki gminnej. Mieli wnieść do budżetu sumę 526 zł, składka wahała się o 1 zł do 15 zł. Z rzezi zamierzano uzyskać 4500 zł. Pensja rabina wynosiła 3120 zł rocznie, rzezaków 960 zł. W ostatnim przypadku Ministerstwo Wyznań uważało, że jest to za mało.
Zarząd wybrany 28 grudnia 1927 r. rozpoczął urzędowanie 29 stycznia 1928 r. Wybory wygrali syjoniści i Związek Rzemieślników Żydowskich. Niektóre osoby podważały legalność wyborów, ale starostwo nie uwzględniło protestów.
Kolejne wybory odbyły się 22 czerwca 1932 r. Tym razem przewagę mieli ortodoksi. Na czele Zarządu gminy stanął Mordka Alter, wspierał go mocno rabin L. Sz. Epsztajn. Przeciwko przewodniczącemu Zarządu wystąpił członek tego gremium Wolf Borensztajn, nawołując, m.in., do niepłacenia składek. Aby zachować powagę Zarządu starostwo poleciło usunąć z niego Borensztajna. Okazało się, że ta decyzja pomogła i wpłynęła uspokajająco na drugiego niezadowolonego syjonistę - Joska Kalmana.
Według starostwa w 1933 r. było tu 1017 Żydów, którzy ze składek mieli wnieść 2397 zł. Z rzezi do budżetu zamierzano pozyskać 11.000 zł, z innych źródeł 1650 zł. Dawało to razem 15.047 zł. Pobory rabina Epsztajna wynosiły 5000 zł rocznie, na pobory funkcjonariuszy przeznaczano 8407 zł, inne koszty 490 zł, inwestycje 1050 zł, wsparcie biednych 100 zł.
W 1937 r. w Rakowie mieszkało 1040 Żydów, do płacenia składki wytypowano 91 rodzin, majątek ruchomy szacowano na 15 000 zł, nieruchomy na 24.560 zł, zadłużenie na 465,70 zł.
W 1938 r. w Zarządzie dominowali bezpartyjni - 37,5%, ortodoksi i mizerachici po 25%, syjoniści 12,5%.